شب یلدا برای ایرانیان از بهترین مناسبت‌های سال است که مانند نوروز، هزاران سال همچنان رنگ و بوی خود را حفظ کرده است اما به جز ریشه‌های فرهنگی، باید دید در شب چله، از نظر نجومی چه چیزی در آسمان روی می‌دهد که باعث دیرینگی این جشن ایرانی بر اساس دقیق‌ترین تقویم جهان شده است.
شب یلدا چه زمانی است؟
در فرهنگ ایرانی جشن‌های زیادی وجود دارد و جشن شب چله یا شب یلدا هم از رسوم کهنی است که از گذشته‌های باستانی تا امروز ادامه دارد. جشن این شب از غروب 30 آذر یعنی آخرین روز پاییز آغاز می‌شود و تا طلوع خورشید در 1 دی ادامه دارد. یلدا شب پیروزی نور بر تاریکی است. شبی که خانواده‌ها و دوستان گرد هم جمع می‌شوند و در سرمای آغازین زمستان، محفلی گرم را رقم می‌زنند.
این دورهمی‌ها وقتی جذاب‌تر می‌شود که بدانیم این رسم کهن با پدیده‌ای در آسمان هم مرتبط است: انقلاب زمستانی. زمانی که طول روز شروع به پیشی گرفتن از طول شب می‌کند و زمین از گذرگاه مهمی در مدار فضایی خود می‌گذرد.
در حقیقت گاهشمار ایرانی بسیار بر علم نجوم و مکانیک سماوی استوار است و به همین دلیل، دقیق‌ترین تقویم جهان به شمار می‌رود. بنابراین طبیعی است که بسیاری از رویدادهای نجومی بر اساس این تقویم گرامی داشته می‌شوند؛ از جمله سربرآوردن نور روز از پس طولانی‌ترین شب سال که شب یلدا نام گرفته است.
در سال 1403 خورشیدی (2024 میلادی) لحظه‌ی دقیق انقلاب زمستانی روز 1 دی ساعت 12:50 به وقت تهران (21 دسامبر ساعت 9:20 صبح به وقت گرینویچ) خواهد بود، اما بیشتر مردم بر کل روز انقلاب زمستانی و شب پیش از آن یعنی شب یلدا تمرکز می‌کنند که با تعطیلات و جشن‌ها در بسیاری از فرهنگ‌ها در سراسر جهان همراه است.
انقلاب زمستانی و شب یلدا
اگر حرکت زمین به دور خورشید را در نظر بگیریم، با علم مکانیک سماوی، می‌دانیم که محور گردش زمین به دور خودش نسبت به صفحه‌ی گردش به دور خورشید، حدود 23.5 درجه انحراف دارد و همین انحراف باعث تغییرات طول روز و شکل‌گیری فصل‌ها می‌شود.
در حقیقت ثابت بودن جهت انحراف محور زمین، باعث می‌شود تا نیمکره‌های شمالی و جنوبی در طول سال نور خورشید را به شکل یکسان دریافت نکنند و بدین ترتیب در نیمی از سال، نور بیشتری به نیمکره‌ی شمالی می‌تابد و در نیمه‌ی دیگر سال، این نیمکره‌ی جنوبی است که نور بیشتری دریافت می‌کند. در برخی ماه‌های سال هم نور رسیده به دو نیمکره تقریبا برابر است. با این تغییرات، طول روز در زمان‌های مختلف سال برای هر نیمکره متفاوت خواهد بود و فصل‌ها ایجاد می‌شوند و همچنین در روزهایی از سال طول روز یا شب به بیش‌ترین و کم‌ترین میزان خود می‌رسد.
در طول تابستان در نیمکره‌ی شمالی، قطب شمال زمین به سمت خورشید متمایل می‌شود و بنابراین این بخش از زمین نور مستقیم خورشید را دریافت می‌کند و روز در آن زمان طولانی‌تری خواهد داشت. اما در طول زمستان در نیمکره‌ی شمالی، قطب شمال از خورشید دورتر می‌شود و در نتیجه ساعات نور روز کمتر می‌شود.
تغییرات فصل‌ها در نقاط خاصی از مدار زمین به دور خورشید انجام می‌شود. زمان‌هایی که به ترتیب اعتدال بهاری، انقلاب تابستانی، اعتدال پاییزی و انقلاب زمستانی نام گرفته‌اند. «انقلاب زمستانی» (Winter Solstice) در نقطه‌ای اتفاق می‌افتد که دور بودن نیمکره‌ی شمالی از خورشید به حداکثر می‌رسد و خورشید در پایین‌ترین حد خود در آسمان زمین قرار می‌گیرد. این همان چیزی است که کوتاه‌ترین روز و طولانی‌ترین شب سال را شکل می‌دهد.
