از دیرباز، آسمان شب با پدیده‌های شگفت‌انگیزش، بشر را به تفکر و حیرت واداشته است. یکی از جذاب‌ترین و رازآلودترین این پدیده‌ها، ماه گرفتگی یا همان خسوف است؛ رویدادی که در آن، ماه با گذر از سایه زمین، به‌جای درخشیدن در آسمان شب، رنگی سرخ‌گون به خود می‌گیرد و گویی به نشانه‌ای از یک راز کهن تبدیل می‌شود. این پدیده از گذشته تا به امروز همواره در میان فرهنگ‌ها و تمدن‌های مختلف داستان‌ها و باورهای خاص خود را داشته و در بسیاری از جوامع، حتی به‌عنوان پیام‌آور رویدادهای مهم و گاه هولناک تلقی می‌شده است.
اما این پدیده شگفت‌انگیز چگونه رخ می‌دهد؟ چرا ماه به‌جای ناپدید شدن، در زمان خسوف به رنگ سرخ درمی‌آید؟ آیا ماه گرفتگی تنها در شب رخ می‌دهد؟ در این مقاله به بررسی دقیق چیستی ماه گرفتگی (خسوف)، علت وقوع آن، عکس‌های معروفی که از این پدیده گرفته شده‌اند و همچنین باورهای عامیانه درباره آن می‌پردازیم. علاوه بر این، به این پرسش پاسخ می‌دهیم که ماه گرفتگی هر چند سال یک‌بار اتفاق می‌افتد و آخرین ماه گرفتگی در ایران چه زمانی رخ داده است. همراه ما باشید تا سفری به دنیای این پدیده حیرت‌انگیز داشته باشیم.
ماه گرفتگی (خسوف) چیست؟
ماه گرفتگی، یا به‌عبارت دیگر خسوف، پدیده‌ای است که زمانی رخ می‌دهد که زمین میان خورشید و ماه قرار می‌گیرد و سایه زمین بر سطح ماه می‌افتد. این پدیده تنها در شب‌هایی اتفاق می‌افتد که ماه در فاز کامل خود باشد. برخلاف خورشید گرفتگی که تنها در برخی مناطق زمین قابل مشاهده است، ماه گرفتگی در تمام مکان‌هایی که ماه در آن زمان در آسمان قابل مشاهده باشد، دیده می‌شود.
ماه گرفتگی به دلیل موقعیت قرارگیری زمین و خورشید و ماه، به سه نوع اصلی تقسیم می‌شود: ماه گرفتگی کامل، ماه گرفتگی جزئی و ماه گرفتگی نیم‌سایه. در ماه گرفتگی کامل، تمام سطح ماه وارد سایه زمین می‌شود و به‌دلیل عبور نور خورشید از جو زمین، رنگ آن به قرمز یا نارنجی تغییر می‌کند. این رنگ سرخ که به پدیده «ماه خونین» نیز معروف است، به دلیل پراکندگی نور در جو زمین رخ می‌دهد. در این حالت، تنها طول‌موج‌های قرمز و نارنجی توان عبور از جو را دارند و به سطح ماه می‌رسند.
در ماه گرفتگی جزئی، تنها بخشی از ماه وارد سایه زمین می‌شود و باقی آن همچنان روشن باقی می‌ماند. در این نوع خسوف، ظاهر ماه به‌گونه‌ای است که انگار یک قسمت از آن توسط چیزی خورده شده است. نوع سوم، یعنی ماه گرفتگی نیم‌سایه، زمانی رخ می‌دهد که ماه تنها از بخش نیم‌سایه زمین عبور می‌کند و تغییرات نور بسیار ملایم است؛ به‌طوری‌که گاهی اوقات حتی متوجه این تغییرات نمی‌شویم.
ماه گرفتگی در روز نیز به‌صورت تئوری امکان‌پذیر است، اما تنها در صورتی می‌توان آن را مشاهده کرد که ماه در آسمان روز دیده شود و موقعیت جغرافیایی مناسب باشد. به همین دلیل، این پدیده بسیار نادر است. به طور کلی ماه گرفتگی یکی از پدیده‌هایی است که نشان‌دهنده نظم شگفت‌انگیز جهان و تعامل سه جرم آسمانی در منظومه شمسی است. این پدیده نه‌تنها از لحاظ علمی اهمیت دارد، بلکه در طول تاریخ تأثیرات فرهنگی و اجتماعی زیادی بر جوامع مختلف داشته و همیشه در باورهای مردم جایگاه خاصی داشته است.
عکس ماه گرفتگی
عکس‌های ماه گرفتگی یا خسوف یکی از مهم‌ترین ابزارهایی بوده‌اند که به ثبت لحظات منحصربه‌فرد این پدیده کمک کرده‌اند. در طول تاریخ عکاسی، تصاویر مختلفی از ماه گرفتگی به ثبت رسیده که هرکدام بازتاب‌دهنده زیبایی و عظمت این رویداد هستند. اولین عکس‌های ثبت‌شده از خسوف به قرن نوزدهم بازمی‌گردد؛ زمانی که عکاسی هنوز در مراحل ابتدایی خود بود. باوجوداین، علاقه‌مندان به نجوم و عکاسان حرفه‌ای تلاش می‌کردند با ثبت عکس‌هایی از ماه گرفتگی، شگفتی این لحظات را جاودانه کنند. یکی از جذاب‌ترین ویژگی‌های عکس‌های ماه گرفتگی، ثبت تغییر رنگ ماه در طول این پدیده است. همان‌طور که سایه زمین آرام‌آرام بر سطح ماه می‌افتد، نور سفید و درخشان آن به‌تدریج به رنگ‌های نارنجی، قرمز و در نهایت قهوه‌ای متمایل به سرخ تبدیل می‌شود. این تغییر رنگ به‌دلیل پدیده‌ای به نام پراکندگی رایلی است که در آن، نور خورشید پس از عبور از جو زمین به طیف‌های مختلفی تجزیه می‌شود و تنها نور قرمز به سطح ماه می‌رسد. به همین دلیل، ماه گرفتگی به‌ویژه در زمان اوج خود، ظاهری بسیار خیره‌کننده و متفاوت دارد.
یکی از معروف‌ترین عکس‌های خسوف مربوط به بزرگ‌ترین ماه گرفتگی جهان است که در سال ۲۰۱۸ رخ داد و بیش از یک ساعت و ۴۳ دقیقه طول کشید. در این تصویر، ماه به‌طور کامل در سایه زمین قرار گرفته و به رنگی عمیق و سرخ درآمده بود. این عکس‌ها نشان دادند که چگونه پدیده خسوف می‌تواند نمایشی از هماهنگی و زیبایی جهان هستی باشد.
ثبت عکس‌های ماه گرفتگی، به دلیل تغییرات تدریجی و ناگهانی نور، چالشی بزرگ برای عکاسان است. برخی از آن‌ها با استفاده از تکنیک‌های تایم‌لپس، مجموعه‌ای از تصاویر پشت سر هم را به ثبت می‌رسانند تا کل مراحل ماه گرفتگی را در یک قاب نشان دهند. این تصاویر معمولاً از ورود ماه به نیم‌سایه زمین آغاز می‌شوند و تا اوج گرفتگی و خروج از سایه ادامه می‌یابند. چنین تصاویری به ما یادآوری می‌کنند که خسوف تنها یک پدیده نجومی ساده نیست، بلکه می‌تواند به یک اثر هنری باشکوه در آسمان شب تبدیل شود. عکس‌های ماه گرفتگی همچنین نقش مهمی در مطالعات علمی ایفا کرده‌اند. دانشمندان با بررسی دقیق این تصاویر، به جزئیات بیشتری درباره شکل و ابعاد سایه زمین پی برده‌اند. برخی از عکس‌ها حتی ناپیوستگی‌های کوچک در لبه سایه زمین را نشان داده‌اند که اطلاعات ارزشمندی درباره وضعیت لایه‌های جوی زمین در زمان وقوع پدیده ارائه می‌دهند.
به همین دلیل، امروزه عکاسی از ماه گرفتگی به یکی از هیجان‌انگیزترین فعالیت‌ها برای علاقه‌مندان به نجوم تبدیل شده است. از مناظر شهری گرفته تا دشت‌های باز، افراد بسیاری برای ثبت لحظات این پدیده آماده می‌شوند و آسمان را به بوم نقاشی طبیعت تبدیل می‌کنند.
علت ماه گرفتگی چیست
علت اصلی ماه گرفتگی (خسوف) به موقعیت قرارگیری زمین، خورشید و ماه برمی‌گردد. این پدیده زمانی رخ می‌دهد که زمین میان خورشید و ماه قرار بگیرد و سایه آن بر سطح ماه بیفتد. ماه گرفتگی تنها در شب‌هایی اتفاق می‌افتد که ماه در فاز ماه کامل قرار دارد. در این حالت، ماه در دورترین نقطه از خورشید نسبت به زمین قرار می‌گیرد و اگر این هم‌راستایی کامل باشد، ماه وارد سایه زمین می‌شود و پدیده خسوف رخ می‌دهد. نکته جالب این است که مدار ماه حدود ۵ درجه نسبت به مدار زمین شیب دارد. این شیب باعث می‌شود که در اکثر مواقع، ماه از بالا یا پایین سایه زمین عبور کند و ماه گرفتگی اتفاق نیفتد. تنها زمانی که این دو مدار در یک نقطه خاص به نام گره‌های مداری هم‌راستا شوند، زمین میان ماه و خورشید قرار می‌گیرد و خسوف رخ می‌دهد.
سوالی که بسیاری از افراد می‌پرسند این است که چرا در زمان ماه گرفتگی، ماه به‌جای تاریک شدن کامل، به رنگ قرمز یا نارنجی درمی‌آید؟ این پدیده به دلیل پراکندگی نور در جو زمین اتفاق می‌افتد. نور خورشید هنگام عبور از جو زمین، به طیف‌های مختلفی تجزیه می‌شود. نور آبی و سبز به‌دلیل طول‌موج کوتاه خود بیشتر پراکنده می‌شوند و از مسیر خارج می‌شوند، اما نور قرمز و نارنجی که طول‌موج بلندتری دارند، از جو عبور کرده و به سطح ماه می‌رسند. این اتفاق باعث می‌شود که ماه در زمان خسوف به رنگ قرمز دیده شود؛ پدیده‌ای که به آن ماه خونین نیز می‌گویند.
ماه گرفتگی ممکن است به سه شکل دیده شود: ماه گرفتگی کامل، ماه گرفتگی جزئی و ماه گرفتگی نیم‌سایه. در خسوف کامل، کل سطح ماه در سایه زمین قرار می‌گیرد و به رنگی سرخ‌گون درمی‌آید. اما در خسوف جزئی، تنها بخشی از ماه وارد سایه می‌شود و باقی آن همچنان روشن باقی می‌ماند. در خسوف نیم‌سایه نیز ماه تنها وارد ناحیه نیم‌سایه زمین می‌شود و تغییرات نوری بسیار ملایمی روی سطح آن مشاهده می‌شود. بنابراین، علت ماه گرفتگی به سادگی در هم‌راستایی دقیق زمین، خورشید و ماه خلاصه می‌شود؛ اما همین پدیده ساده می‌تواند یکی از باشکوه‌ترین مناظر آسمان شب را رقم بزند.
